تاریخچه اختراع کبریت را بدانید

روزگاران گذشته برای افروختن آتش از سنگ آتشزنه (چخماق) استفاده می کردند. در برخی مناطق نیز با سایش طنابی کنفی بر روی قطعه چوبی خشک آن را به آتش می کشیدند. امروزه هیچکدام از این روش ها به کار برده نمی شود . اغلب مردم با کبریت یا فندک اتش روشن می کنند. کبریت، وسیله ای ساده برای روشن کردن آتش است. البته در بسیاری از واکنش های شیمیایی ، گرما و آتش تولید می شود، اما کبریت اختراعی نسبتا جدید است. داستان اختراع کبریت چنان پیچیده و پردردسر بوده است که اگر روزی، تمدن بشری به پایان برسد و شما بر روی زمینی سرد و یخبندان قرار بگیرید مایل به تکرار این اختراع نخواهید بود! امروزه، مواد مصرفی در ساخت کبریت عموماً مطمئن و ایمن هستند اما در گذشته چنین نبوده است.

در سال 1669 ، کیمیاگری از شهر هامبورگ به نامهنیگ براند» مشهور به دکتر توتونی» ، ضمن تلاش برای تبدیل فات دیگر به طلا، موفق به کشف فسفر سفید شد. این کشف را می توان سرآغاز اختراع کبریت دانست. روش براند برای تهیه فسفر سفید به این صورت بود که از تبخیر مقدار زیادی ادرار، جسمی خمیری به دست آورد که در اثر حرارت دادن آن با ذغال و هدایت بخار حاصل به داخل یک حباب وارونه شده در آب، ماده ای سفید و مومی شکل به دست آورد که در تاریکی می درخشید. به این ترتیب عنصر فسفر کشف شد. البته در آن زمان تعداد عناصر شمیایی شناخته شده بسیار کم بود و به طلا، نقره، مس، جیوه، آهن، سرب و چند عنصر دیگر محدود می شد.براند سعی کرد فرایند تهیه فسفر را به صورت یک راز نزد خود نگهدارد، اما بعدها کشف خود را به یک کیمیاگر آلمانی به نام کرافت» فروخت.

کرافت با تهیه مقداری فسفر سفید راهی شهرهای مختلف اروپا شد تا درخشندگی و نور افشانی این ماده را به نمایش بگذارد. سرانجام، راز تهیه فسفر سفید از ادرار برملا شد. دشواری این روش کانکل» و بویل» را بر آن داشت تا در سال 1678 روش کارآمدتری برای تهیه فسفر از سدیم فسفیت پیدا کنند. رابرت بویل ورقی از کاغذ را به فسفر سفید آغشته کرد و قطعه چوبی آغشته به گوگرد را روی آن کشید. در اثر سایش آتش پدید آمد و کاغذ مشتعل شد. در آن روزگار، تهیه فسفر کاری سخت بود به همین دلیل کشف بویل در حد یک کنجکاوی باقی ماند. روش بویل برای تهیه و خالص سازی فسفر، به مراتب بهتر از روش براند بود.در سال 26 جان والکر» قطعه چوبی را برای هم زدن مخلوطی از آنتیموان سولفیت، پتاسیم کلرات، صمغ و نشاسته به کار برده بود. او مشاهده کرد چوب آغشته شده به این مواد، پس ازخشک شدن، در اثر مالش آتش می گیرد. به این ترتیب ، او برای نخستین بار کبریت مالشی را کشف کرد. والکر کشف خود را به مردم نشان داد ولی آن را به ثبت نرساند.

همه چیز درباره کبریت 

شخصی به نام ساموئل جونز» که نمایش آتش گرفتن کبریت جان والکر را مشاهده کرده بود، اقدام به تولید و فروش نوعی کبریت به نام لوسیفرس» در ایالت های جنوبی و غربی آمریکا کرد. اشتعال این کبریت ها با انفجار همراه بود گاهی اوقات جرقه های تا فاصله نسبتاً دور پرتاب می کردند و بوی شدید موادآتش بازی می دادند. در سال 30 چار سائوریا» فرمول کبریت را با استفاده از فسفر سفید تغییر داد و به این ترتیب بوی شدید آن از بین رفت. اما خود فسفر ماده ای سمی و خطرناک بود. بسیاری از مردم دچار نوعی بیماری به نام فاسی جو» می شدند. کارگران کارخانه فسفر سازی نیز در معرض بیماری استخوان قرار می گرفتند. یک قوطی از این کبریت ها برای کشتن یک انسان کافی بود! بالا خره ، در سال 92 جاشیوا پوسی» کبریت بغلی را اختراع کرد که در آن، سطح مالش چوب کبریت ها در قسمت داخلی و در مجاورت سر چوب کبریت ها قرار داشت. در اثر وارد آمدن فشار بر بسته کبریت، امکان اشتعال همزمان تمام چوب کبریت ها وجود داشت. شرکت کبریت سازی دیاموند» اختراع پوسی را خرید و سطح مالش کبریت ها را به قسمت بیرونی بسته منتقل کرد. در سال 1910 به علت فشار های اجتماعی برای ممنوع ساختن کبریت های فسفر سفید، شرکت دیاموند اختراعی برای ساخت کبریت های غیر رسمی به ثبت رساند که در آن، از نوعی فسفر سولفید استفاده شده بود . در همین زمان، کنگره آمریکا مالیاتی سنگین بر کبریت های فسفر سفید وضع کرد. در روزگار ما، فندک های گازی که با گاز بوتان پر می شوند، در بخش وسیعی از جهان جای کبریت را گرفته اند. اما کبریت هنوز ساخته می شود. به عنوان نمونه شرکت کبریت سازی دیاموند سالانه بیش از 12 میلیارد قوطی کبریت می سازد.

روایتی دگر:

نخستین کبریت بی خطر در چه سالی ساخته شد؟ نخستین کبریت بی خطر به همت یک اتریشی با نام آنتون وان اشروتر» ابداع شد. گفتنی است که وی اختراع خود را در سال 45 میلادی ارائه داد.

نخستین کارخانه کبریت سازی

نخستین کارخانه کبریت سازی در سال 32 در آلمان راه اندازی شد، اما تا قبل از آن نیز این محصول در نقاط مختلف جهان ساخته می شد و مورد استفاده قرار می گرفت. به همین علت کشورهای دیگری از جمله فرانسه، نروژه، انگلیس، مجارستان و اتریش هم خود را مخترع کبریت می دانند و ماجرای کشف و اختراع و تولید آن را منتشر کرده اند.
نروژی ها می گویند یک جوان ابزار فروش چوب های حدودا ده سانتیمتری می فروخت که یک سر آنها به گوگرد یا فسفر آغشته بود و هنگام روشن شدن بوی آزاردهنده ای ایجاد می کرد. او بعدها اندازه قطعه چوب ها را کوچکتر کرد و همراه با دسته ای از آنها، یک قطعه سمباده نیز به مشتری می داد.

فرانسوی ها نوشته اند، شارل سوری در سال 30 چوبی که یک سر آن به فسفر سفید آغشته بود، بصورت تصادفی رویه تخته ای که لایه ای از فسفر سفید آن را پوشانده بود کشید و کبریت بلافاصله مشتعل گردید.

به همان اندازه که فرانسوی ها یا نروژی ها و دیگران خود را مخترع کبریت می دانند، ایرانیان و چینی ها هم می توانند چنین ادعایی را حتی با استدلال های قویتری داشته باشند.

چه کسی کبریت را اختراع کرد؟

واقعیت این است که برخی پدیده ها و محصولات، ااما بطور ناگهانی و توسط یک نفر و در یک زمان ابداع نمی شوند و نیازهای روزمره و شرایط محیطی باعث می شود که یک ایده و فکر یا نوآوری، به ذهن بسیاری از اشخاص برسد و یک وسیله یا ابزار به مرور زمان و توسط افراد مختلف تکمیل شود.

چینی ها از قرن ها پیش، مخترع انواع وسایل آتش بازی بودند و آنچنان در این زمینه تنوع، نوآوری و پیشرفت داشته اند که بی هیچ داستان و سندی هم می توان پذیرفت که آشنایی آنها با باروت و گوگرد و سایر مواد آتش افروز و مهارتشان در استفاده از آنها، بسیار فراتر از حد لازم برای ساختن کبریت بوده و شاید به همین دلیل است که چینی ها اصرار زیادی به اینکه خود را مخترع کبریت بنامند ندارند.

ایرانیان نیز بخوبی با گوگرد و انواع باروت آشنا بوده اند و تا قبل از اینکه از فرنگ برگشته ها، کبریت را در قوطی های خوشرنگ و ظریف به عنوان یک کالای لوکس و فرنگی سوغات بیاورند، کبریت در گوشه و کنار تاریخ ایران دیده می شد.
کبریت با این شکل جدید، حدود 160 سال پیش و در دوران قاجار از فرنگ سوغات آورده شد، اما در روایت ماجراهای نادرشاه هم کبریت وجود دارد و حتی قرن ها قبل از آن نیز در داستان هایی رد کبریت دیده می شود.

با تمام اینها، کبریت به شکل امروزی آن، یعنی قطعه چوب کوچکی که با کشیدن یک سر گوگردی آن روی صفحه ای زبر مشتعل شود، حدود 0 سال پیش ابداع شد و 160 سال بعد هم وارد ایران شد.

نخستین کارخانه کبریت سازی ایران، کبریت توکلی بود و بعدها کارخانه های دیگری نیز راه اندازی شدند و مجموعه ای از صنایع چوپ، کاغذ، فناوری سلولوزی، چاپ، شیمیایی، طراحی و . را گردهم آوردند.

به نظر می رسد در میان صنایع و خدمات مرتبط با کبریت، طراحی و نقاشی بیشترین جلوه را داشته و عامل اصلی در کلکسیونی شدن کبریت بوده است. در ایران مجموعه دارانی هستند که گویی تاریخ معاصر ایران را گرداوری کرده اند و با نگاه به مجموعه آنها، می توان هم تاریخ را خواند و هم خاطرات را مرور کرد.

چگونگی ورود نخستین کبریت به ایران

در ابتدا که کبریت به ایران وارد شد، کالایی منحصر به فرد بود که عموم مردم به آن دسترسی نداشتند و فقط مختص خانواده های اعیان و اشراف بود. در قسمتی از سفرنامه جورج پاسمان تیت» آمده که وی هنگام سفرش به ایران بهترین هدیه ممکن را یعنی یک قوطی کبریت به گله داران سیستانی داده است؛ چرا که کبریت فقط در یکی دو ناحیه کشور یافت می شود و اگر آتش گله داری خاموش شود، وی مجبور است برای آوردن آتش به نزدیک ترین روستا برود.

مهم ترین کبریت های وارداتی به ایران، کبریت های اتریشی، سوئدی با اسامی گلوب»، روپی»، و کی» بودند. کبریت های اتریشی از مرزهای غربی و ترکیه وارد ایران می شد و کبریت های سوئدی از مرزهای جنوبی و بوشهر. کبریت های اتریشی که از نوع سولفوری بودند، در قوطی های گوگردی فروخته می شدند که روی آنها تصاویری از اپرا نقاشی شده بود. اکثر دهقانان و رعایا خریدار کبریت های سولفوری بودند و کبریت های بی خطر به دست مشتریان مرفه تر خریداری می شد. روی قوطی کبریت های سوئدی، که از نوع بی خطر بودند، نقشی از یک کشتی دیده می شد. خریداران این کبریت ها را به صورت 50تایی و 270 قران می خریدند. تقریبا تا سال 1284 خورشیدی بازار کبریت ایران در انحصار اتریش، سوئد و روسیه بود اما با گذشت زمان کبریت های مومی ایتالیایی با نام چرینی» نیز وارد بازار ایران شد. ارزش واردات کبریت در ایران تا سال 1292 خورشیدی، بالغ بر 3.5 میلیون قران برآورد می شد که 70 درصد آن سهم روسیه بود.

کبریت در چه سالی وارد ایران شد؟